साधारणत: १९७४ च्या दरम्यान लोककवी वामनदादा कर्डक यांनी लिहिलेले ‘उद्धरली कोटी कुळे भीमा तुझ्या जन्मामुळे’ हे गीत ऐकल्यावर आजही अंगावर शहारे येतात. अवघं शरीर रोमांचित होतं, ही किमया फक्त आणि फक्त भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर या महामानवाची. त्यानंतर बलुतंकार दया पवारांनी त्यांच्या कोंडवाडा या कवितेत म्हटलंय, ‘असतो नर्मदेचा गोटा तर असल्या इंगळ्या डसल्या नसत्या.’, विचार करणारी, संवेदनशील माणसं अस्वस्थ असतात. बाबासाहेबांच अवघं आयुष्यच अस्वस्थतेत गेलं. शेकडो, हजारो वर्षे पडीक पडलेली जमीन बाबासाहेबांनी कसायला घेतली, म्हणून आज जे काही थोडंफार पीक आलंय. त्यांचे मन सुन्न होत असे, मती गुंग होत असे. आम्हीही हाडामांसाची, मनं असलेली माणसंच आहोत ना? आणि म्हणूनच त्यांनी किमान माणूसपण नाकारणाऱ्या हिंदू धर्माची लक्तरे जगाच्या वेशीवर टांगली.
    भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार, जातीयतेची वागणूक मिळणाऱ्या प्रत्येकासाठीच न्याय मिळवून देणारे, जातीभेद करणाऱ्यांविरुद्ध लढणारे, दलित समाजातील प्रत्येकाला मानाने जगण्याची शिकवण देणारे भारतरत्न, महामानव, बोधिसत्व डॉ. बाबासाहेबआंबेडकर यांचा ६ डिसेंबरला ६८ वा महापरिनिर्वाण दिन! डॉ. बाबासाहेब यांचे ६ डिसेंबर १९५६ला दिल्ली येथील त्यांच्या निवासस्थानी महापरिनिर्वाण झाले. दरवर्षी लाखो आंबेडकरी अनुयायी, राजकीय नेते, विविध शासकीय अधिकारी-पदाधिकारी दादरच्या शिवाजी पार्क येथील चैत्यभूमीवर आपल्या लाडक्या भीमरायाला अभिवादन करण्यासाठी अलोट गर्दी करतात. स्वातंत्र्य, समता, बंधुता या मूल्यांची गुंफण करत भारतीय लोकशाहीला डॉ. आंबेडकरांनी राज्यघटनेचे अभेद्य कवच दिले. डॉ. आंबेडकर हे भारतीय अर्थशास्त्रज्ञ, राजनीति शास्त्रज्ञ, शिक्षणतज्ज्ञ, तत्त्वज्ञ आणि समाजसुधारक होते. त्यांनी दलित चळवळीला प्रेरणा दिली, दिशा दिली आणि अस्पृश्य लोकांविरुद्ध होणारा सामाजिक भेदभाव नष्ट करण्यासाठी लढा उभारला. डॉ. आंबेडकरांच्या विचारांची प्रासंगिकता : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर विसाव्या शतकातील केवळ दलित जनतेचे नव्हे; तर या ना त्या कारणाने सामाजिक, आर्थिक, गुलामगिरीत खितपत पडलेले जे लोकं होते, त्या सर्वांचेच मुक्तिदाते आहेत. बाबासाहेबांच्या कार्याला १९२४ मध्ये त्यांनी ‘बहिष्कृत हितकारणी सभे’ची स्थापना केली, तेंव्हापासून प्रारंभ झाला असे मानले जाते. म्हणजे १९२४ ते १९५६ या तीन दशकांत बाबासाहेबांनी जे कार्य करून ठेवले ते अजोड आणि अमूल्य असेच आहे. महाडचा चवदार तळे येथील पाण्याचा सत्याग्रह, नाशिकचा काळाराम मंदिर प्रवेशाचा सत्याग्रह, तत्कालीन अस्पृश्य वर्गाच्या राजकीय हक्कांसाठी गोलमेज परिषदेत गांधींसारख्या नेत्याशी केलेला संघर्ष, पाकिस्तानसंबंधित त्यांनी मांडलेली भूमिका, घटना परिषदेला त्यांनी दिलेले सर्वश्रेष्ठ योगदान आणि त्यांनी केलेले धम्मचक्र प्रवर्तन या त्यांच्या अतुलनीय कार्यामुळे भारतीय इतिहासाचे कालखंड पाहताना इतिहासकार हिंदू कालखंड, मुस्लिम कालखंड आणि ब्रिटिश कालखंड अशी विभागणी करतात; परंतु या सर्व कालखंडांत भारतीय बहुसंख्य जनता ही अज्ञान, अंधश्रद्धा आणि शोषणाची शिकार बनली होती. त्यामुळे या काल विभागणीत गुणात्मकदृष्ट्या फारसा फरक दिसत नाही.
ज्येष्ठ विचारवंत प्राचार्य डॉ. रावसाहेब कसबे असे म्हणतात की, उद्याच्या इतिहासकारांना भारतीय इतिहासाची कालखंडांत विभागणी करावयाची झाली, तर ती आंबेडकरपूर्व भारत आणि आंबेडकरोत्तर भारत अशीच करावी लागेल. कारण, आंबेडकरोत्तर भारत हा पूर्णपणे नवा, आधुनिक जगाशी संवादी असा आणि सार्वभौम, प्रजासत्ताक असे धर्मनिरपेक्ष गणराज्य आहे. या भारताचे रूप आंबेडकरपूर्व इतिहासात भारताला कधीच प्राप्त झाले नव्हते. प्राचीन भारतात काही गणराज्ये होती हे खरे असले, तरी त्यांचे आकार अतिशय मर्यादित होते आणि बदलत्या वास्तवाप्रमाणे स्वतःत बदल घडवून आणण्याची क्षमता या गणराज्यांत नव्हती; त्यामुळे ती नष्ट करणे राजेशाहीला शक्य झाले. डॉ. आंबेडकरांच्या विचारांचा गाभा समाजवादी समाजरचनेची स्थापना करणे हा होता. भारतीय घटना परिषदेला त्यांनी शेड्यूल कास्ट फेडरेशनतर्फे जो मेमोरंडम सादर केला होता आणि तो पुढे ‘स्टेटस्‌ अँड मायनॉरिटीज...’ या नावाने प्रसिद्ध झाला. त्यात भारतीय राज्यघटनेचे प्रारूप कसे असावे हे स्पष्ट झालेले होते. बाबासाहेबांच्या मनात असलेल्या या राज्य समाजवादाच्या विचाराला ते घटनात्मक विधिनियमाचे रूप देऊ शकले नाहीत. कारण, बहुमत त्यांच्या बाजूचे नव्हते. भारतीय राज्यघटनेचा अंमल सुरू होऊन आज ७४ पेक्षा जास्त वर्षे लोटली आहेत; परंतु राज्य समाजवादाचा बाबासाहेबांचा विचार खूप दूर दूर जाताना दिसतो.  ​​​​ 
      संविधान निर्मितीत डॉ. आंबेडकरांचे योगदान : डॉ. आंबेडकर जुलै १९४७ मध्ये मुंबईचे प्रतिनिधी म्हणून घटना समितीवर निवडले गेले आणि स्वातंत्र्याच्या पूर्वसंध्येला १४ ऑगस्ट १९४७ला स्थापन झालेल्या मंत्रिमंडळात पंडित नेहरूंनी त्यांना भारताचे पहिले कायदा मंत्री म्हणून सामील केले. २९ ऑगस्ट १९४७ ला घटना समितीने एकमताने त्यांची मसुदा समितीच्या अध्यक्षपदी निवड केली. अशा प्रकारे घटना निर्मितीची संपूर्ण जबाबदारी डॉ. आंबेडकर यांनी स्वीकारली. देश स्वतंत्र झाला तरी देश चालविण्यासाठी घटना अजून तयार नव्हती. डॉ. आंबेडकर यांच्या अध्यक्षतेखाली मसुदा समितीने १४१ दिवस काम करून राज्यघटनेचा मसुदा तयार केला, तो दिवस ३ नोव्हेंबर १९४७चा, पण हा काही अंतिम मसुदा नव्हता. डॉ. आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखाली पुढील अडीच वर्षात घटना समितीची एकूण १२ सत्रे पार पडली. त्यात ३९५ अनुच्छेद (कलमे) आणि ८ अनुसूचीच्या (परिशिष्टे) असलेली राज्यघटना घटना समितीकडून २६ नोव्हेंबर १९४ला स्वीकारण्यात आली, आणि २६ जानेवारी १९५० पासून भारतीय राज्यघटना देशात अंमलात आली. या मसुदा समितीचे अध्यक्ष डॉ. आंबेडकर होते, तर सदस्य गोपालस्वामी अय्यंगार, अल्लादी कृष्णास्वामी अय्यर, कन्हैयालाल, के. एम. मुन्शी, सय्यद महंमद सदुल्लाह, एन. माधवराव, देवीप्रसाद पी. खैतान, बिजेंद्रलाल एल. मित्तर असे सात सदस्य होते. घटना परिषद प्रत्येक राष्ट्राची घटना बनवित असते. अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, फ्रान्स, रशिया, दक्षिण आफ्रिका, आयर्लंड अशा अनेक राष्ट्रांनी आपापल्या घटना याच पद्धतीने तयार केल्या आहेत. राज्य चालविण्याकरिता जी तत्त्वे अगर नियम देशातील विद्वान, तज्ज्ञ तयार करतात त्याला ‘राज्यघटना’ म्हणतात. ​​२९ ऑगस्ट १९४७ला डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची मसुदा समितीचे अध्यक्ष म्हणून निवड करण्यात आली होती. मसुदा समितीत सात सदस्य असले, तरी संविधानाचा अंतिम मसुदा केवळ डॉ. आंबेडकरांनीच तयार केला होता. हे प्रत्यक्ष संविधान सभेचे अध्यक्ष डॉ. राजेंद्र प्रसाद आणि एक सन्माननीय सदस्य टी. टी. कृष्णम्माचारी यांनी संविधान सभेत स्पष्टपणे प्रतिपादन केले होते. संविधानाच्या मसुदा समितीमध्ये डॉ. आंबेडकरांची निवड ही किती सार्थक होती, याबद्दल संविधान सभेचे अध्यक्ष डॉ. राजेंद्र प्रसाद यांनी २६ नोव्हेंबर १९४९ला संविधान सभेत शेवटच्या भाषणात डॉ. आंबेडकरांप्रति ज्या भावना व्यक्त केल्या होत्या त्यावरून दिसून येते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी प्रचंड मेहनत घेऊन भारतीय संस्कृती व विचारधारा विचारात घेऊन रात्रंदिवस काम करून एक उत्तम, आदर्श लवचिक ग्रंथ ते स्वत: आजारी असतानादेखील दोन वर्षे ११ महिने व १८ दिवस सातत्याने, समतोल विचारांचे लोककल्याणकारी संविधान देशाला अर्पण केले आहे. म्हणूनच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना ‘भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार’ म्हणून संबोधले जाते.
डॉ. आंबेडकरांचे अखेरचे दिवस  :- १४ ऑक्टोबर १९५६ला नागपूर येथील धर्मांतराचे कार्य झाल्यावर डॉ. आंबेडकर दिल्लीला परतले. त्यानंतर काही आठवड्यांतच २० नोव्हेंबर १९५६ मध्ये ते नेपाळमधील काठमांडूला ‘वर्ल्ड फेलोशिप ऑफ बुद्धिस्ट’च्या चौथ्या परिषदेस उपस्थित राहिले. तेथे त्यांनी ‘बुद्ध की कार्ल मार्क्स’ या विषयावर भाषण केले. तथागत भगवान बुद्धांचा मार्ग कार्ल मार्क्सपेक्षा श्रेष्ठ आहे. त्यात प्रेम, बंधुत्व, विज्ञान असून, तो शोषण समाप्त करू शकतो, असे त्यांनी सांगितले. आपल्या परतीच्या प्रवासात त्यांनी बनारसमध्ये दोन भाषणे केली. दिल्लीमध्येही त्यांनी विविध बौद्ध समारंभात भाग घेतला. त्यानंतर त्यांनी राज्यसभेच्या अधिवेशनात भाग घेतला आणि आपल्या ‘भगवान बुद्ध आणि कार्ल मार्क्स’ या पुस्तकाचे शेवटचे प्रकरण लिहून पूर्ण केले. पाच डिसेंबरच्या सायंकाळी ‘बुद्ध आणि त्यांचा धम्म’ या ग्रंथाच्या प्रास्ताविक आणि परिचय या दोन प्रकरणांच्या प्रती आणून त्यांनी रात्री त्यांची तपासणी केली. दुसऱ्या दिवशी पहाटे १२.१५ मिनिटांनी म्हणजेच ६ डिसेंबर १९५६ ला दिल्लीला निवासस्थानी त्यांचे महापरिनिर्वाण झाले. त्यावेळी त्यांचे वय ६४ वर्षे आणि ७ महिन्यांचे होते. दिल्लीहून विशेष विमानाने त्यांचे पार्थिव मुंबईला आणण्यात आले. मुंबईला अंत्यविधी निश्चित झाला. त्यानंतर देशभरातील त्यांचे अनुयायी मिळेल त्या साधनाने मुंबईला येऊ लागले. आंबेडकरांची महापरिनिर्वाण यात्रा दादरच्या राजगृह येथून निघाली. तब्बल चार मैल लांबीच्या त्यांच्या महापरिनिर्वाण यात्रेत देशभरातून सुमारे १५ लाखांवर लोक सामील झाले होते. ७ डिसेंबर १९५६ला सायंकाळी ७.५० मिनिटांनी त्यांच्यावर बौद्ध पद्धतीने अंत्यसंस्कार करण्यात आले. मुंबई त्यांच्या जीवनकार्यातील अधिकांश काळ मुख्यालय होते. मुंबई शहरातील ही सर्वांत मोठी महापरिनिर्वाण यात्रा होती.

-डॉ. संदीप तपासे ( ९८२२८८०२९८ )