चेन्नईचा भूमिपुत्र डी. गुकेश हा चीनचा ग्रँडमास्टर डिंग लिरेन याला बुद्धिबळ विश्वविजेता स्पर्धा-२०२४ च्या १४ व्या फेरीत नाट्यमयरीत्या हरवून नवा बुद्धिबळ विश्वविजेता झाला. मात्र, हा प्रवास नक्कीच सोपा नव्हता. तीन आठवड्यांपूर्वीच सुरू झालेला नव्हता, तर त्यासाठी किमान दोन वर्षांची अथक तपश्चर्या होती.  जागतिक बुद्धिबळ स्पर्धा लौकिकार्थाने २५ नोव्हेंबर २०२४ ला सुरू झाली असली, तरी ती जागतिक बुद्धिबळ स्पर्धेची अंतिम फेरी म्हणणे अधिक संयुक्तिक ठरेल. ही स्पर्धा गेल्या वर्षी म्हणजेच सन २०२३ मध्ये सुरू झाली असे म्हणणे अधिक योग्य ठरेल. २०२३ मध्ये बुद्धिबळाची जागतिक स्तरावर नियमन करणारी संस्था फेडरेशन इंटरनॅशनल डी इचेस अर्थात, फिडे या संस्थेकडून खेळविण्यात येणाऱ्या स्पर्धांमध्ये उत्कृष्ट प्रदर्शन केल्याने ग्रँडमास्टर डी. गुकेश या स्पर्धांत दुसऱ्या क्रमांकावर राहिला. त्यामुळे तो बुद्धिबळ विश्वविजेत्याला कोण आव्हान देणार, हे ठरवणारी कॅन्डिडेट स्पर्धा खेळण्यास पात्र ठरला.

कॅन्डिडेड  स्पर्धा जगातील अव्वल अशा आठ खेळाडूंमध्ये खेळवली जाते. या आठ खेळाडूंची निवड विविध निकषांद्वारे होते. एक म्हणजे, विश्वचषक स्पर्धेतील अव्वल तीन खेळाडूंमध्ये स्थान मिळवणे. भारताचा १८ वर्षीय प्रज्ञानंद गेल्या वर्षीच्या विश्वचषक स्पर्धेत उपविजेता ठरला होता. त्यामुळे यंदाच्या ‘कॅन्डिडेट्स’साठी पात्र ठरणारा भारताचा तो पहिला बुद्धिबळपटू होता. त्यानंतर विदीत गुजराथी व प्रज्ञानंदची बहीण आर. वैशालीने ‘कॅन्डिडेट्स’ स्पर्धेत प्रवेश मिळवला होता. या दोघांनी ग्रँड स्वीस स्पर्धेचे जेतेपद पटकावण्याची किमया साधली होती. या स्पर्धेतील पुरुष व महिला विभागांमधील अव्वल दोन खेळाडू ‘कॅन्डिडेट्स’साठी पात्र ठरले.
         सन २०२३ च्या ‘फिडे’ स्पर्धांच्या मालिकेत (फिडे सर्किट) सर्वोत्तम कामगिरी करणाऱ्या बुद्धिबळपटूलाही ‘कॅन्डिडेट्स’मध्ये स्थान मिळते. ‘फिडे सर्किट’मध्ये फॅबियानो करुआनाने सर्वोत्तम कामगिरी केली, तर डी. गुकेश दुसऱ्या स्थानी राहिला. मात्र, करुआनाने विश्वचषक स्पर्धेत तिसरे स्थान मिळवत ‘कॅन्डिडेट्स’मधील आपली जागा आधीच निश्चित केली होती. त्यामुळे ‘फिडे सर्किट’मध्ये दुसऱ्या स्थानी राहिलेल्या डी. गुकेश यालाही कॅन्डिडेट्समध्ये प्रवेश मिळाला. २०२४ मधील कॅन्डिडेट स्पर्धा ३ ते २१ एप्रिलदरम्यान कॅनडातील टोरांटो येथ आयोजित केली होती. त्यात चेन्नईचा भूमिपुत्र डी. गुकेश याने १४ फेऱ्यांत फक्त एका डावात पराभव स्वीकारत नऊ गुणांची कमाई करत विजेतेपद मिळवले आणि जागतिक बुद्धिबळ स्पर्धेतील आपली दावेदारी निश्चित केली.
           डी. गुकेश पांढऱ्या सोंगट्यांकडून खेळताना सर्वाधिक वेळा रेती ओपनिंग या पद्धतीचा, तर त्या खालोखाल क्वीन पॉन गेम या पद्धतीचा सर्वाधिक वापर केला असल्याचे त्याचा खेळ बघून लक्षात येते. काळ्या बाजूचा विचार करता ग्रँडमास्टर डी. गुकेश अनुक्रमे सिसिलियन आणि क्वीन ग्यांबिट डिक्लाइन या पद्धतीचा वापर करताना दिसतो. डी. गुकेशने पांढऱ्या सोंगट्या घेऊन खेळताना मिळविलेल्या यशाचा विचार करता त्याने सर्वाधिक वेळा वजिराच्या बाजूकडे असणाऱ्या उंटासमोरील प्यादे दोन घरे चालवून (सी ४) सर्वांत जास्त डाव आपल्या खिशात घातला आहे.
आता वळूया जागतिक बुद्धिबळ स्पर्धेच्या लढतीकडे. या लढती २५ नोव्हेंबर ते १२ डिसेंबर २०२४ दरम्यान सिंगापूर येथील सेंटोरा बेटावरील सप्त तारांकित बेटावर झाल्या. पहिल्या लढतीत डी.‌ गुकेशने सुरुवात पांढऱ्या सोंगट्या घेऊन केली. दोन्ही खेळाडूंनी सुरुवात राजासमोरील आणि वजिरासमोरील प्यादे चालवून केली. सुरुवातीला काहीसा संथ वाटणारा डाव पुढे रंगत गेला. त्यामुळे सन २०१० नंतर पहिल्यांदाच बुद्धिबळ विश्वविजेतेपद स्पर्धेत पहिल्याच डावात कोणीतरी जिंकले. दुसऱ्या डावात डी. गुकेशच्या काळ्या सोंगट्या होत्या. पहिल्या फेरीत जिंकल्यामुळे डिंग लिरेनचा आत्मविश्वास वाढला होता. मात्र, त्याचा ताण न घेता काळ्या सोंगट्या घेऊन खेळताना त्याने डिंगला बरोबरीत डाव सोडण्यास भाग पाडले. २३ चालींपर्यंत रंगलेल्या या सामन्यात एकाच खेळीची तीनदा पुनरावृत्ती झाल्याने डाव बरोबरीत सुटला. या डावाची सुरुवात दोन्ही खेळाडूंनी राजासमोरील प्यादे दोन घरे चालवून केली. 
         तिसऱ्या लढतीत आश्चर्यकारकरीत्या डिंग लिरेन वेळेत खेळी करू न शकल्याने हरला. या स्पर्धेत सुरुवातीच्या दोन तासांत प्रत्येक खेळाडूला ४० खेळी करणे बंधनकारक आहे. मात्र, या डवात डिंग फक्त ३७ चालीच करू शकला. त्यावेळी सुपर ग्रँडमास्टर डी. गुकेशकडे १६ मिनिटे शिल्लक होती. प्रतिस्पर्ध्याची वेळ संपल्याने समोरच्याला चेकमेट न करता डी. गुकेश जिंकला. गुकेश किंवा लिरेन ज्या स्तरावर बुद्धिबळ खेळतात तिथे याप्रकारे खेळाडू हरणे आश्चचर्यकारक समजले जाते‌. यावेळी गुकेश पांढऱ्या सोंगट्यांनिशी खेळत होता. तीन फेऱ्या झाल्यावर एक दिवसाची विश्रांती होती. 
          त्यानंतर झालेल्या डावात डी. गुकेशने पांढऱ्या सोंगट्या घेऊन खेळताना राजाच्या बाजूकडील घोडा राजाशेजारील उंटाच्या उभ्या रेषेत आणून सुरुवात केली. त्यास काळे सोंगट्या घेऊन खेळताना डिंगने वजिरासमोरील प्यादे दोन घरे चालवून उत्तर दिले. यावेळी ४२ चाली झाल्या. डावाच्या अखेरीस दोन्ही खेळाडूंकडे एक हत्ती व तीन प्यादे इतकेच सैन्य शिल्लक होते. अखेरीस दोन्ही खेळाडूंनी सहमतीने बरोबरी मान्य केली. पाचव्या फेरीचा सामना फ्रेंच डिफेन्स एक्सेंज व्हेरिएशन पद्धतीने खेळविण्यात आला. ४२ चालींपर्यंत रंगलेल्या या डावात दोघांनी डावाची सुरुवात राजासमोरील प्यादे चालवून केली. पांढऱ्या सोंगट्या घेऊन खेळत असलेल्या सुपर ग्रँडमास्टर डी. गुकेश याने प्यादे दोन घर, तर डिंगनेग एक घर चालवले. डावाच्या अखेरीस डी. गुकेशकडे काळ्या घरात फिरू शकणारा उंट आणि पाच प्यादी, तर डिंग लिरेनकडे पांढऱ्या रंगात फिरू शकेल असा उंट व चार प्यादी होती.‌ सहाव्या व सातव्या फेरीत अनुक्रमे लिरेन आणि गुकेश पांढऱ्या सोंगट्या घेऊन खेळले. दोन्ही डाव रंगतदार अवस्थेत पोहोचले होते. मात्र, दोन्ही डावांत बरोबरी झाली. दोन्ही वेळा पांढऱ्या सोंगट्या घेऊन खेळणाऱ्या खेळाडूंनी वजिरासमोरचे प्यादे दोन घरे चालवून केली. सहाव्या फेरीत डी. गुकेशने, तर सातव्यात लिरेनने काळ्या सोंगट्या घेऊन खेळताना अनुक्रमे राजासमोरील प्यादे आणि राजाच्या बाजूकडील घोडे चालवून आपल्या खेळाची सुरुवात केली. पांढरी सोंगटी घेऊन खेळताना खेळाडूंनी वजिरासमोरील प्यादे व राजाच्या बाजूकडील घोडा उंटासमोर आणून केली. आठव्या व नवव्या फेरीचे सामने अत्यंत चुरशीचे झाले. या दोन्ही सामन्यांत कोणीतरी जिंकून आघाडी घेईल, असा अंदाज व्यक्त करण्यात येत असताना, दोन्ही डाव त्याच्या आधी खेळविण्यात आलेल्या अन्य डावाप्रमाणे बरोबरीत सुटले. आठव्या फेरीत पांढरी सोंगटी घेऊन खेळताना डिंग लिरेनने तर काळ्या सोंगट्या घेऊन खेळताना डी. गुकेशने अनुक्रमे वजिराच्या बाजूकडील उंटासमोरील प्यादे दोन घरे चालवून आणि राजासमोरील प्यादे दोन घरे चालवून डावाची सुरुवात केली.
        नवव्या डावात पांढऱ्या सोंगट्या घेऊन खेळताना सुपर ग्रँडमास्टर डी. गुकेशने वजिरासमोरील प्यादे दोन घरे चालवून, तर लिरेनने राज्याच्या बाजूकडील घोडा राज्याच्या शेजारील उंटासमोर आणून केली. नवव्या फेरीतील डावसुद्धा बरोबरीत सुटला. दहाव्या फेरीत लिरेनने पांढऱ्या सोंगट्या घेऊन खेळताना वजिरासमोरील प्यादे  चालवून खेळाची सुरुवात केली. त्याला डी. गुकेशने राजाच्या बाजूकडील घोडा  उंटासमोरील प्याद्यासमोर आणून केली. हाही डाव अनिर्णीत राहिला.
           अकराव्या सामन्यात गुकेशने पांढरी सोंगटी घेऊन खेळताना राज्याच्या बाजूकडील घोडा राज्याच्या शेजारील उंटासमोरच्या प्याद्याच्या समोरच्या घरात आणून केली. त्यास डिंगने वजिरासमोरील प्यादे दोन घर चालवून उत्तर दिले. हा सामना डी. गुकेशने जिंकला. या स्पर्धेत तिसऱ्या सामन्यानंतर पहिल्यांदाच सामन्याचा निकाल लागला होता. बाराव्या सामन्यात अकराव्या सामन्यात लागलेल्या निकालाचा काहीही परिणाम होऊ न देता शांतपणे खेळत लिरेनने सामना खिशात घातला. बाराव्या सामन्यात डिंगने वजिराच्या बाजूकडील उंटासमोरील प्यादे दोन घरे चालवून केली. त्यास गुकेशने राज्यासमोरील प्यादे दोन घरे चालवून उत्तर दिले. तेरावा सामनादेखील अनिर्णीत राहिला आणि अखेरचा सामना आपणास माहिती आहेच. भारत दहा वर्षांनंतर विश्वेविजेता ठरला.
          भारतासाठी सुवर्णाक्षरात या दिवसाची नोंद होईल.  सचिन तेंडुलकरने वयाच्या १६ व्या वर्षी कसोटीत पदार्पण करून वंडर बॉयचा किताब पटकावला होता. पण बुद्धी, संयम, मानसिक काठिण्याची परीक्षा पाहणाऱ्या बुद्धिबळाच्या खेळात वयाच्या १८ व्या वर्षी जागतिक पातळीवर भारताचा तिरंगा दिमाखात रोवणारा डी. गुकेश हा कोणत्याही चमत्कारापेक्षा वेगळा नाही. अद्याप ग्लॅमर न लाभलेल्या या खेळाला डी. गुकेशमुळे नवी ओळख मिळावी, हीच आशा! 

-अजिंक्य तरटे  ९५५२५९९४९५